P A R A T H Ë N I E

P A R A T H Ë N I E

Monografia Zhvillimet politiko-shoqërore te shqiptarët në Maqedoni, 1990-2001 përfshin dhjetëvjetëshin e fundit të shekullit XX. Kjo monografi zë fill me shthurjen e Jugosllavisë socialiste mbi gërmadhat e së cilës u krijuan shtete të reja në Ballkan1. Maqedonia si pjesë e Jugosllavisë socialiste u përpoq të shkëputet dhe të themelohet si shtet sovran dhe i pavarur. I tërë procesi i shthurjes së Jugosllavisë socialiste shkaktoi një sërë ngjarjesh të tmerrshme dhe shqetësuese për mbarë popujt liridashës të trojeve ballkanike, të Evropës dhe të botës. Monografia, në veçanti, përshkruan proceset politiko-shoqërore që janë zhvilluar në Maqedoni prej fillimit të pluralizmit politik deri në kohën e nënshkrimit të marrëveshjes shqiptaro-maqedonase, në Ohër, më 2001.
Jugosllavia si shtet u krijua në përfundim të Luftës së Parë Botërore, në Traktatin e Versajit2. Serbia si aleate e Fuqive të Antantës që ngadhënjyen në Luftën e Parë Botërore, mori si shpërblim hapësira të gjera territoriale, të cilat dikur i takonin Austro-Hungarisë. Para Luftërave Ballkanike Serbia shtrihej në një territor të vogël në mes të lumit Savë, Danub dhe Drina. Luftërat Ballkanike të viteve 1912 dhe 1913, Serbisë i mundësuan të zgjerohet në jug, duke pushtuar Kosovën dhe Maqedoninë e sotme. Humbja e Gjermanisë dhe Austro-Hungarisë në Luftën e Parë Botërore i mundësoi Serbisë zgjerim edhe më të madh territorial, në veri të lumit Danub dhe përtej lumit Drina, në Bosnjë e Hercegovinë, Kroaci dhe Slloveni. Pra, para Luftërave Ballkanike dhe Luftës së Parë Botërore, Serbia nuk shtrihej në Kosovë, në Maqedoni, në Mal të Zi dhe në Vojvodinë. Aleanca e Serbisë me Fuqitë ngadhënjyese dhe tendencat anglo-francezo-ruse për të dobësuar kundërshtarin e tyre, në Evropën e Mesme, në Austro-Hungari, i mundësoi Serbisë zgjerim territorial në hapësirat jo serbe. Në këto hapësira Fuqitë e Antantës krijuan shtetin e ri, Mbretërinë Serbo-Kroato-Sllovene ose siç u quajt më vonë Mbretëria e Jugosllavisë. Në fakt, Mbretëria SKS, ishte zgjerimi i Serbisë, si rezultat i pazarllëqeve të Fuqive të Mëdha të Antantës. Pjesa më madhe e hapësirave gjeografike të Mbretërisë SKS kishte një numër shumë të vogël serbësh, andaj mu për këtë, regjimi i ri i dominuar nga serbët, të udhëhequr nga mbreti i tyre, u përpoq që përmes procesit të kolonizimit dhe të shpërnguljes3, të serbizojë territoret joserbe. Por, kur në vitin 1941 Mbretëria e Jugosllavisë u sulmua nga Fuqitë fashiste, ajo kapitulloi shumë shpejt, sepse atë nuk deshi askush ta mbrojë nga sulmi fashist. Komunistët jugosllavë, gjatë zhvillimit të Luftës së Dytë Botërore, morën përsipër çlirimin e Jugosllavisë nga fashizmi dhe u zotuan se “Jugosllavia e re” do t’i korrigjojë gabimet e mëparshme, mbi baza të “vetëvendosjes së popujve”4. Jugosllavia socialiste i korrigjoi disa gabime në dobi të popujve sllavë, por nuk e korrigjoi çështjen e popujve josllavë dhe nuk e zgjidhi atë. Komunistët jugosllavë edhe përkundër platformës ideore, e mohuan parimin e vetëvendosjes dhe të barazisë kombëtare, të proklamuar gjatë Luftës Antifashiste. Ata jo vetëm që e mohuan vullnetin e popullit shqiptar të Kosovës, të shprehur në Konferencën e Bujanit, për t’u bashkuar me Shqipërinë5, por përkundër këtij vullneti nën trysni ushtarake e detyruan Kosovën të bashkohet me Serbinë6, ndërsa hapësirat tjera shqiptare iu ndanë Malit të Zi dhe Maqedonisë. Kështu komunistët jugosllavë jo vetëm që nuk e njohën të drejtën e popullit shqiptar për vetëvendosje dhe bashkim me Shqipërinë, por e copëtuan tërësinë kombëtare shqiptare në Jugosllavinë socialiste7.
Politika e shtypjes kombëtare dhe e kufizimit të të drejtave demokratike të shqiptarëve, në Jugosllavi, u shndërrua në një program të përgjithshëm të nacionalizmit serb për vendosjen e sundimit të tij në tërë vendin8. Qarqet nacional-shovinste serbe, malazeze dhe maqedonase, në vazhdimësi i mbanin në shënjestër shqiptarët, të cilët u akuzuan, sipas nevojës së politikës ditore. Në përfundim të Luftës së Dytë Botërore shqiptarët u akuzuan si “bashkëpunëtorë” të okupatorit fashist, ndërsa pas vitit 1981, si “kundërrevolucionarë” 9.
Shthurrja e Jugosllavisë socialiste ishte një proces i pashmangshëm, sepse ajo nuk ishte krijesë e bashkimit të lirë të popujve konstituentë të saj dhe si e këtillë ajo në mënyrë permanente mbante potencialin e natyrshëm të shpërbërjes. Propaganda demagogjike e komunistëve jugosllavë për “vëllazërim-bashkim” të popujve arriti që ta mbajë këtë shtet derisa ishte gjallë J. B. Tito10. Pas vdekjes së Titos doli në skenë nacionalizmi i shfrenuar serb, nën udhëheqjen e qarqeve nacionaliste në krye me Sllobodan Millosheviqin, me çka u përshpejtua procesi i shpërbërjes së Jugosllavisë socialiste. Nacionalistët serbë angazhoheshin për prishjen e sistemit federal dhe kthimin në konceptin unitarist dhe ate të hegjemonisë serbe, të periudhës midis dy luftërave botërore. Akti i parë i shpërbërjes së Jugosllavisë socialiste filloi kur Kosovës dhe Vojvodinës, të cilat ishin njësi konstituive të federatës jugosllave, iu grabit autonomia, me çka ato u shndërruan në njësi regjionale administrative të Serbisë11. Gjatë tërë kësaj kohe qarqet politike kroato-sllovene taktizonin në kurriz të Kosovës dhe shqiptarëve, duke u përpjekur të kënaqnin orekset e nacionalizmit serb, për të shpëtuar veten12. Mirëpo, taktika e tyre u tregua e gabuar, sepse qarqet nacionaliste serbe pasi “rivendosën Serbinë e unifikuar” nuk u ndalën me kaq, por me tërë egërsinë e tyre u hodhën drejt Sllovenisë, Kroacisë dhe Bosnjës.
Gjatë procesit të shpërbërjes së Jugosllavisë socialiste, Maqedonia si njësi konstituive e saj përpiqej të pavarësohet dhe të formohet si shtet sovran. Por, faktori politik maqedonas nuk dëshironte që sovranitetin e shtetit ta ndajë me popullin shqiptar që jetonte shekuj me radhë në trojet e veta etnike. Ai përpiqej që konceptin e shtetit nacional maqedonas t’ia imponojë edhe popullit shqiptar që jetonte në hapësirat e Maqedonisë. Kjo përpjekje hasi në kundërshtim permanent të faktorit politik shqiptar, gjë që pak nga pak solli deri te reciklimi i krizave të kontrolluara, të cilat në vitin 2001 shpërthyen në konflikt të hapur, të armatosur.
Monografia “Zhvillimet politiko-shoqërore te shqiptarët në Maqedoni 1990-2001”, përfshinë katër kapituj:
Në kapitullin e parë, jepet një pasqyrë për fillimin e proceseve të reja politike në Maqedoni, në rrethanat e shpërbërjes së Jugosllavisë socialiste, procese që shënuan formimin e shumë partive politike, disa prej të cilave në zgjedhjet e para parlamentare u legjitimuan si forca relevante politike; në vazhdim, pasqyrohen përpjekjet për formimin e shtetit të pavarur të Maqedonisë, përmes Deklaratës për shtet sovran dhe Referendumit të 8 shtatorit, 1991; miratimin e Kushtetutës së shtetit të ri dhe përpjekjet për njohjen ndërkombëtare. Me këtë rast, faktori politik shqiptar u gjend në situatë të dilemës, nga njëra anë si shkak i dobësive dhe kundërthënieve të brendshme dhe nga ana tjetër si shkak i rrethanave që mbretëronin në hapësirat e Jugosllavisë socialiste.
Referendumi i 8 shtatorit dhe miratimi i Kushtetutës së 17 nëntorit, 1991, shënonin kthim prapa të shumë proceseve të filluara më parë (Kushtetuta e vitit 1974). Këto ngjarje shkaktuan kundërthënie të ashpra brenda faktorit politik shqiptar, prandaj një pjesë e tij u shpreh për shpalljen e Referendumit të mëvetësishëm të shqiptarëve për Autonomi politike territoriale në Maqedoni.
Kapitulli i dytë, përfshinë zhvillimet politike shoqërore në Maqedoni, në mes viteve 1994-1997. Fillon me regjistrimin e jashtëzakonshëm të popullsisë në Maqedoni; dalja në skenë e forcave të reja politike shqiptare, që më me vendosmëri e kundërshtonin konceptin e shtetit nacional maqedonas; zgjedhjet komunale të vitit 1996, me ç’rast politika reformiste e subjektit politik shqiptar korri fitore në komunat urbane të banuara me shumicë urbane; procesin e bashkimit të forcave politike shqiptare; ngjarjet e korrikut, 1997.
Krahas zhvillimeve politike, në vitin 1994, u themelua edhe Universiteti i Tetovës, si institucion i lartë arsimor, në gjuhën shqipe. Ky institucion lindi si nevojë e kohës, për shkak se nga viti 1991 u vështirësuan kushtet për ndjekje të studimeve në gjuhën shqipe, në Universitetin e Prishtinës.
Kapitulli i tretë, fillon me zgjedhjet e treta parlamentare të vitit 1998 dhe bashkëpunimin e ngushtë të faktorit politik shqiptar gjatë zgjedhjeve; formimin e qeverisë nga partitë e kursit reformator; zhvillimin e ngjarjeve në Maqedoni gjatë kohës së Luftës Çlirimtare të Kosovës dhe rolin e faktorit politik shqiptar të Maqedonisë në menaxhimin e luftës dhe menaxhimin e politikës shtetërore të Ish Republikës Jugosllave të Maqedonisë; si dhe zgjedhjet presidenciale dhe komunale në Maqedoni, në vitet 1999 dhe 2000.
Kapitulli i katërt përshkruan shpërthimin e krizës në Ish Republikën Jugosllave të Maqedonisë dhe shkaqet e shpërthimit të krizës; kryengritjen e armatosur shqiptare dhe shfaqjen e Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare; marrëveshjen në mes forcave politike dhe ushtarake shqiptare, në Prizren; poashtu në këtë kapitull në detaje përshkruhet edhe Marrëveshja shqiptaro-maqedonase e Ohrit; si dhe roli i Bashkësisë ndërkombëtare për arritjen e paqes në Maqedoni.
Ky punim monografik që hedh dritë për ngjarjet më të reja të historisë politike që janë zhvilluar në Republikën e Maqedonisë gjatë dhjetëvjetëshit të fundit të shekullit XX është një përpjekje për të shkruar historinë mbi baza shkencore, në një vend, siç është Republika e Maqedonisë, ku shqiptarët, pretendojnë të ndërtojnë ardhmërinë. Mendoj, se kjo përpjekje është një tentativë për t’iu kundërvënë tezave të servuara të historiografisë maqedonase rreth çështjes së Maqedonisë.
Mirëpres çdo vërejtje që do të ishte në interes të shkencës së historisë dhe të së kaluarës sonë (shqiptare), në Republikën e Maqedonisë.
Në fund, i falenderoj të gjithë ata që më ndihmuan në kompletimin e këtij punimi. Në veçanti u jam mirënjohës profesoreshës së nderuar Prof. Dr. Emine Arifi – Bakalli, Prof. Dr. Jahja Drançolli, Prof. Dr. Haxhi Ferati, Prof. Dr. Selim Daci, recenzentëve, Dr. Vebi Xhemaili, Dr. Fejzulla Shabani dhe piktorit Nevzat Bejtuli – Kica.


A u t o r i
1 Rexhep Qosja, Ideja e bashkimit – ide e fuqishme kombëtare, Procesi i krijimit të shteteve kombëtare në Ballkan filloi në shekullin XIX me pavarësimin e Greqisë; në fazën e dytë u krijua Serbia, Bullgaria dhe Mali i Zi, në Kongresin e Berlinit; në fazën e tretë u krijua Shqipëria dhe Mbretëria Serbo-Kroato-Sllovene, gjatë Luftërave Ballkanike dhe Luftës së Parë Botërore; ndërsa në fazën e fundit, pas shpërbërjes së Jugosllavisë socialiste, u krijua Sllovenia, Kroacia, Bosnja dhe Hercegovina, Serbia e Mali i Zi dhe Maqedonia; Kombi, New York 1997, 396.
2 Sqarim: Mbretëria SKS, e cila pak më vonë u quajtë Mbretëria e Jugosllavisë nuk ka ekzistuar në asnjë fazë historike si shtet i përbashkët i sllavëve të Jugut.
3 “Problemi i pakicave në Jugosllavinë e re”, nga referati i dr. Vaso Çubrilloviqit i paraqitur para udhëheqjes më të lartë të LANÇ të Jugosllavisë, më 3 nëntor 1944. Shih “E vërteta mbi Kosovën dhe shqiptarët në Jugosllavi”, Tiranë 1990, 546-555.
4 “Vetëvendosja e popujve” si princip është proklamuar për herë të parë në përfundim të Luftës së Parë Botërore, nga Presidenti i SHBA-së, Udrou Uilsoni, e cila ishte një nga Katërmbëdhjetë Pikat e parimeve të tij; shih te Henri Kisinxher, “Diplomacia”, Tiranë, 1999, 19.
5 Branko Horvat, Kosovsko pitanje, Zagreb 1989, 83.
6 Po aty, 130, Rezoluta që u soll në Prizren, në korrik 1945 për bashkimin e Kosovës me Serbinë.
7 Hajrulla Koliqi, Historia e arsimit dhe e mendimit pedagogjik shqiptar, Prishtinë 2002, 479.
8 Po aty, 10.
9 Nga konferenca për shtyp e anëtarit të Kryesisë së Komitetit Qendror të Lidhjes Komuniste të Jugosllavisë, Stane Dollanc, më 6 prill 1981 u tha: “Unë mund t’ju them se parrullën <> ne e konsiderojmë jo vetëm si një parullë nacionaliste, por drejtëpërdrejtë kundërrevolucionare, sepse republika e Kosovës nuk është e mundur në kuadrin e Jugosllavisë për shkak të kushtetutës sonë, të përbërjes kombëtare të Kosovës, të vendimeve të marra që në kohën e Luftës Nacionalçlirimtare dhe sepse krijimi i republikës së Kosovës në Jugosllavi do të thotë, në fakt, dezintegrim i Jugosllavisë” , shih te: “E vërteta mbi Kosovën dhe shqiptarët në ish Jugosllavi”, Tiranë, 1990, 474-475.
10 Tito, Josip Broz (1892-1980). Politikan jugosllav i lindur në Kroaci. Sekretar i Partisë Komuniste që nga viti 1937. Organizoi luftën kundër okupimit gjerman (1941-1944). Kryetar i qeverisë më 1946. Braktisi Stalinin më 1948 dhe u imponua në botën e jashtme si lider i neutralitetit dhe i vendeve të paangazhuara. President i Republikës më 1953, president i përhershëm më 1974. Tentoi të organizojë një socializëm të tipit vetëadministrues. Gjatë kohës që Tito drejtoi shtetin jugosllav, shovinizmi qe gjithmonë aktiv mbi shqiptarët e Kosovës dhe të viseve të tjera shqiptare. Megjitëkëtë, si rrjedhim i qëndresës së shqiptarëve dhe revoltave popullore, më 1974, Kosovës iu dha statusi i Krahinës Autonome me atribute të përafërta me një republikë, por pas vdekjes së tij ky status u nëpërkëmb dhe ndaj shqiptarëve u ushtrua dhunë he terror i egër me vrasje dhe shpopullime masive, Fjalori enciklopedik, BACCHUS, Tiranë, 2002.
11 Sofokli Lazri, Apologjia e dhunës në Kosovë, 8. Shih: “E vërteta mbi Kosovën dhe shqiptarët në Jugosllavi”, Tiranë, 1990.
12 Po aty, 9.

Mr. ZEQIRJA REXHEPI

ZHVILLIMET POLITIKO-SHOQËRORE
TE SHQIPTARËT NË MAQEDONI
1990 - 20
T e t o v ë, 2005

Lektor:
Dr. Vebi Bexheti

Recensentë:
Dr. Vebi Xhemaili
Dr. Fejzulla Shabani


Ballina:
Nevzat Bejtuli-Kica


Botues
Tringa Design

Atdhetarëve shqiptarë që
sakrifikuan çdo gjë për
kauzën kombëtare shqiptare.

P A R A T H Ë N I E

P A R A T H Ë N I E

Monografia Zhvillimet politiko-shoqërore te shqiptarët në Maqedoni, 1990-2001 përfshin dhjetëvjetëshin e fundit të shekullit XX. Kjo monografi zë fill me shthurjen e Jugosllavisë socialiste mbi gërmadhat e së cilës u krijuan shtete të reja në Ballkan1. Maqedonia si pjesë e Jugosllavisë socialiste u përpoq të shkëputet dhe të themelohet si shtet sovran dhe i pavarur. I tërë procesi i shthurjes së Jugosllavisë socialiste shkaktoi një sërë ngjarjesh të tmerrshme dhe shqetësuese për mbarë popujt liridashës të trojeve ballkanike, të Evropës dhe të botës. Monografia, në veçanti, përshkruan proceset politiko-shoqërore që janë zhvilluar në Maqedoni prej fillimit të pluralizmit politik deri në kohën e nënshkrimit të marrëveshjes shqiptaro-maqedonase, në Ohër, më 2001.

Jugosllavia si shtet u krijua në përfundim të Luftës së Parë Botërore, në Traktatin e Versajit2. Serbia si aleate e Fuqive të Antantës që ngadhënjyen në Luftën e Parë Botërore, mori si shpërblim hapësira të gjera territoriale, të cilat dikur i takonin Austro-Hungarisë. Para Luftërave Ballkanike Serbia shtrihej në një territor të vogël në mes të lumit Savë, Danub dhe Drina. Luftërat Ballkanike të viteve 1912 dhe 1913, Serbisë i mundësuan të zgjerohet në jug, duke pushtuar Kosovën dhe Maqedoninë e sotme. Humbja e Gjermanisë dhe Austro-Hungarisë në Luftën e Parë Botërore i mundësoi Serbisë zgjerim edhe më të madh territorial, në veri të lumit Danub dhe përtej lumit Drina, në Bosnjë e Hercegovinë, Kroaci dhe Slloveni. Pra, para Luftërave Ballkanike dhe Luftës së Parë Botërore, Serbia nuk shtrihej në Kosovë, në Maqedoni, në Mal të Zi dhe në Vojvodinë. Aleanca e Serbisë me Fuqitë ngadhënjyese dhe tendencat anglo-francezo-ruse për të dobësuar kundërshtarin e tyre, në Evropën e Mesme, në Austro-Hungari, i mundësoi Serbisë zgjerim territorial në hapësirat jo serbe. Në këto hapësira Fuqitë e Antantës krijuan shtetin e ri, Mbretërinë Serbo-Kroato-Sllovene ose siç u quajt më vonë Mbretëria e Jugosllavisë. Në fakt, Mbretëria SKS, ishte zgjerimi i Serbisë, si rezultat i pazarllëqeve të Fuqive të Mëdha të Antantës. Pjesa më madhe e hapësirave gjeografike të Mbretërisë SKS kishte një numër shumë të vogël serbësh, andaj mu për këtë, regjimi i ri i dominuar nga serbët, të udhëhequr nga mbreti i tyre, u përpoq që përmes procesit të kolonizimit dhe të shpërnguljes3, të serbizojë territoret joserbe. Por, kur në vitin 1941 Mbretëria e Jugosllavisë u sulmua nga Fuqitë fashiste, ajo kapitulloi shumë shpejt, sepse atë nuk deshi askush ta mbrojë nga sulmi fashist. Komunistët jugosllavë, gjatë zhvillimit të Luftës së Dytë Botërore, morën përsipër çlirimin e Jugosllavisë nga fashizmi dhe u zotuan se “Jugosllavia e re” do t’i korrigjojë gabimet e mëparshme, mbi baza të “vetëvendosjes së popujve”4. Jugosllavia socialiste i korrigjoi disa gabime në dobi të popujve sllavë, por nuk e korrigjoi çështjen e popujve josllavë dhe nuk e zgjidhi atë. Komunistët jugosllavë edhe përkundër platformës ideore, e mohuan parimin e vetëvendosjes dhe të barazisë kombëtare, të proklamuar gjatë Luftës Antifashiste. Ata jo vetëm që e mohuan vullnetin e popullit shqiptar të Kosovës, të shprehur në Konferencën e Bujanit, për t’u bashkuar me Shqipërinë5, por përkundër këtij vullneti nën trysni ushtarake e detyruan Kosovën të bashkohet me Serbinë6, ndërsa hapësirat tjera shqiptare iu ndanë Malit të Zi dhe Maqedonisë. Kështu komunistët jugosllavë jo vetëm që nuk e njohën të drejtën e popullit shqiptar për vetëvendosje dhe bashkim me Shqipërinë, por e copëtuan tërësinë kombëtare shqiptare në Jugosllavinë socialiste7.

Politika e shtypjes kombëtare dhe e kufizimit të të drejtave demokratike të shqiptarëve, në Jugosllavi, u shndërrua në një program të përgjithshëm të nacionalizmit serb për vendosjen e sundimit të tij në tërë vendin8. Qarqet nacional-shovinste serbe, malazeze dhe maqedonase, në vazhdimësi i mbanin në shënjestër shqiptarët, të cilët u akuzuan, sipas nevojës së politikës ditore. Në përfundim të Luftës së Dytë Botërore shqiptarët u akuzuan si “bashkëpunëtorë” të okupatorit fashist, ndërsa pas vitit 1981, si “kundërrevolucionarë” 9.

Shthurrja e Jugosllavisë socialiste ishte një proces i pashmangshëm, sepse ajo nuk ishte krijesë e bashkimit të lirë të popujve konstituentë të saj dhe si e këtillë ajo në mënyrë permanente mbante potencialin e natyrshëm të shpërbërjes. Propaganda demagogjike e komunistëve jugosllavë për “vëllazërim-bashkim” të popujve arriti që ta mbajë këtë shtet derisa ishte gjallë J. B. Tito10. Pas vdekjes së Titos doli në skenë nacionalizmi i shfrenuar serb, nën udhëheqjen e qarqeve nacionaliste në krye me Sllobodan Millosheviqin, me çka u përshpejtua procesi i shpërbërjes së Jugosllavisë socialiste. Nacionalistët serbë angazhoheshin për prishjen e sistemit federal dhe kthimin në konceptin unitarist dhe ate të hegjemonisë serbe, të periudhës midis dy luftërave botërore. Akti i parë i shpërbërjes së Jugosllavisë socialiste filloi kur Kosovës dhe Vojvodinës, të cilat ishin njësi konstituive të federatës jugosllave, iu grabit autonomia, me çka ato u shndërruan në njësi regjionale administrative të Serbisë11. Gjatë tërë kësaj kohe qarqet politike kroato-sllovene taktizonin në kurriz të Kosovës dhe shqiptarëve, duke u përpjekur të kënaqnin orekset e nacionalizmit serb, për të shpëtuar veten12. Mirëpo, taktika e tyre u tregua e gabuar, sepse qarqet nacionaliste serbe pasi “rivendosën Serbinë e unifikuar” nuk u ndalën me kaq, por me tërë egërsinë e tyre u hodhën drejt Sllovenisë, Kroacisë dhe Bosnjës.

Gjatë procesit të shpërbërjes së Jugosllavisë socialiste, Maqedonia si njësi konstituive e saj përpiqej të pavarësohet dhe të formohet si shtet sovran. Por, faktori politik maqedonas nuk dëshironte që sovranitetin e shtetit ta ndajë me popullin shqiptar që jetonte shekuj me radhë në trojet e veta etnike. Ai përpiqej që konceptin e shtetit nacional maqedonas t’ia imponojë edhe popullit shqiptar që jetonte në hapësirat e Maqedonisë. Kjo përpjekje hasi në kundërshtim permanent të faktorit politik shqiptar, gjë që pak nga pak solli deri te reciklimi i krizave të kontrolluara, të cilat në vitin 2001 shpërthyen në konflikt të hapur, të armatosur.

Monografia “Zhvillimet politiko-shoqërore te shqiptarët në Maqedoni 1990-2001”, përfshinë katër kapituj:

Në kapitullin e parë, jepet një pasqyrë për fillimin e proceseve të reja politike në Maqedoni, në rrethanat e shpërbërjes së Jugosllavisë socialiste, procese që shënuan formimin e shumë partive politike, disa prej të cilave në zgjedhjet e para parlamentare u legjitimuan si forca relevante politike; në vazhdim, pasqyrohen përpjekjet për formimin e shtetit të pavarur të Maqedonisë, përmes Deklaratës për shtet sovran dhe Referendumit të 8 shtatorit, 1991; miratimin e Kushtetutës së shtetit të ri dhe përpjekjet për njohjen ndërkombëtare. Me këtë rast, faktori politik shqiptar u gjend në situatë të dilemës, nga njëra anë si shkak i dobësive dhe kundërthënieve të brendshme dhe nga ana tjetër si shkak i rrethanave që mbretëronin në hapësirat e Jugosllavisë socialiste.

Referendumi i 8 shtatorit dhe miratimi i Kushtetutës së 17 nëntorit, 1991, shënonin kthim prapa të shumë proceseve të filluara më parë (Kushtetuta e vitit 1974). Këto ngjarje shkaktuan kundërthënie të ashpra brenda faktorit politik shqiptar, prandaj një pjesë e tij u shpreh për shpalljen e Referendumit të mëvetësishëm të shqiptarëve për Autonomi politike territoriale në Maqedoni.

Kapitulli i dytë, përfshinë zhvillimet politike shoqërore në Maqedoni, në mes viteve 1994-1997. Fillon me regjistrimin e jashtëzakonshëm të popullsisë në Maqedoni; dalja në skenë e forcave të reja politike shqiptare, që më me vendosmëri e kundërshtonin konceptin e shtetit nacional maqedonas; zgjedhjet komunale të vitit 1996, me ç’rast politika reformiste e subjektit politik shqiptar korri fitore në komunat urbane të banuara me shumicë urbane; procesin e bashkimit të forcave politike shqiptare; ngjarjet e korrikut, 1997.

Krahas zhvillimeve politike, në vitin 1994, u themelua edhe Universiteti i Tetovës, si institucion i lartë arsimor, në gjuhën shqipe. Ky institucion lindi si nevojë e kohës, për shkak se nga viti 1991 u vështirësuan kushtet për ndjekje të studimeve në gjuhën shqipe, në Universitetin e Prishtinës.

Kapitulli i tretë, fillon me zgjedhjet e treta parlamentare të vitit 1998 dhe bashkëpunimin e ngushtë të faktorit politik shqiptar gjatë zgjedhjeve; formimin e qeverisë nga partitë e kursit reformator; zhvillimin e ngjarjeve në Maqedoni gjatë kohës së Luftës Çlirimtare të Kosovës dhe rolin e faktorit politik shqiptar të Maqedonisë në menaxhimin e luftës dhe menaxhimin e politikës shtetërore të Ish Republikës Jugosllave të Maqedonisë; si dhe zgjedhjet presidenciale dhe komunale në Maqedoni, në vitet 1999 dhe 2000.

Kapitulli i katërt përshkruan shpërthimin e krizës në Ish Republikën Jugosllave të Maqedonisë dhe shkaqet e shpërthimit të krizës; kryengritjen e armatosur shqiptare dhe shfaqjen e Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare; marrëveshjen në mes forcave politike dhe ushtarake shqiptare, në Prizren; poashtu në këtë kapitull në detaje përshkruhet edhe Marrëveshja shqiptaro-maqedonase e Ohrit; si dhe roli i Bashkësisë ndërkombëtare për arritjen e paqes në Maqedoni.

Ky punim monografik që hedh dritë për ngjarjet më të reja të historisë politike që janë zhvilluar në Republikën e Maqedonisë gjatë dhjetëvjetëshit të fundit të shekullit XX është një përpjekje për të shkruar historinë mbi baza shkencore, në një vend, siç është Republika e Maqedonisë, ku shqiptarët, pretendojnë të ndërtojnë ardhmërinë. Mendoj, se kjo përpjekje është një tentativë për t’iu kundërvënë tezave të servuara të historiografisë maqedonase rreth çështjes së Maqedonisë.

Mirëpres çdo vërejtje që do të ishte në interes të shkencës së historisë dhe të së kaluarës sonë (shqiptare), në Republikën e Maqedonisë.

Në fund, i falenderoj të gjithë ata që më ndihmuan në kompletimin e këtij punimi. Në veçanti u jam mirënjohës profesoreshës së nderuar Prof. Dr. Emine Arifi – Bakalli, Prof. Dr. Jahja Drançolli, Prof. Dr. Haxhi Ferati, Prof. Dr. Selim Daci, recenzentëve, Dr. Vebi Xhemaili, Dr. Fejzulla Shabani dhe piktorit Nevzat Bejtuli – Kica.

A u t o r i

---

1 Rexhep Qosja, Ideja e bashkimit – ide e fuqishme kombëtare, Procesi i krijimit të shteteve kombëtare në Ballkan filloi në shekullin XIX me pavarësimin e Greqisë; në fazën e dytë u krijua Serbia, Bullgaria dhe Mali i Zi, në Kongresin e Berlinit; në fazën e tretë u krijua Shqipëria dhe Mbretëria Serbo-Kroato-Sllovene, gjatë Luftërave Ballkanike dhe Luftës së Parë Botërore; ndërsa në fazën e fundit, pas shpërbërjes së Jugosllavisë socialiste, u krijua Sllovenia, Kroacia, Bosnja dhe Hercegovina, Serbia e Mali i Zi dhe Maqedonia; Kombi, New York 1997, 396.

2 Sqarim: Mbretëria SKS, e cila pak më vonë u quajtë Mbretëria e Jugosllavisë nuk ka ekzistuar në asnjë fazë historike si shtet i përbashkët i sllavëve të Jugut.

3 “Problemi i pakicave në Jugosllavinë e re”, nga referati i dr. Vaso Çubrilloviqit i paraqitur para udhëheqjes më të lartë të LANÇ të Jugosllavisë, më 3 nëntor 1944. Shih “E vërteta mbi Kosovën dhe shqiptarët në Jugosllavi”, Tiranë 1990, 546-555.

4 “Vetëvendosja e popujve” si princip është proklamuar për herë të parë në përfundim të Luftës së Parë Botërore, nga Presidenti i SHBA-së, Udrou Uilsoni, e cila ishte një nga Katërmbëdhjetë Pikat e parimeve të tij; shih te Henri Kisinxher, “Diplomacia”, Tiranë, 1999, 19.

5 Branko Horvat, Kosovsko pitanje, Zagreb 1989, 83.

6 Po aty, 130, Rezoluta që u soll në Prizren, në korrik 1945 për bashkimin e Kosovës me Serbinë.

7 Hajrulla Koliqi, Historia e arsimit dhe e mendimit pedagogjik shqiptar, Prishtinë 2002, 479.

8 Po aty, 10.

9 Nga konferenca për shtyp e anëtarit të Kryesisë së Komitetit Qendror të Lidhjes Komuniste të Jugosllavisë, Stane Dollanc, më 6 prill 1981 u tha: “Unë mund t’ju them se parrullën <<duam republikë>> ne e konsiderojmë jo vetëm si një parullë nacionaliste, por drejtëpërdrejtë kundërrevolucionare, sepse republika e Kosovës nuk është e mundur në kuadrin e Jugosllavisë për shkak të kushtetutës sonë, të përbërjes kombëtare të Kosovës, të vendimeve të marra që në kohën e Luftës Nacionalçlirimtare dhe sepse krijimi i republikës së Kosovës në Jugosllavi do të thotë, në fakt, dezintegrim i Jugosllavisë” , shih te: “E vërteta mbi Kosovën dhe shqiptarët në ish Jugosllavi”, Tiranë, 1990, 474-475.

10 Tito, Josip Broz (1892-1980). Politikan jugosllav i lindur në Kroaci. Sekretar i Partisë Komuniste që nga viti 1937. Organizoi luftën kundër okupimit gjerman (1941-1944). Kryetar i qeverisë më 1946. Braktisi Stalinin më 1948 dhe u imponua në botën e jashtme si lider i neutralitetit dhe i vendeve të paangazhuara. President i Republikës më 1953, president i përhershëm më 1974. Tentoi të organizojë një socializëm të tipit vetëadministrues. Gjatë kohës që Tito drejtoi shtetin jugosllav, shovinizmi qe gjithmonë aktiv mbi shqiptarët e Kosovës dhe të viseve të tjera shqiptare. Megjitëkëtë, si rrjedhim i qëndresës së shqiptarëve dhe revoltave popullore, më 1974, Kosovës iu dha statusi i Krahinës Autonome me atribute të përafërta me një republikë, por pas vdekjes së tij ky status u nëpërkëmb dhe ndaj shqiptarëve u ushtrua dhunë he terror i egër me vrasje dhe shpopullime masive, Fjalori enciklopedik, BACCHUS, Tiranë, 2002.

11 Sofokli Lazri, Apologjia e dhunës në Kosovë, 8. Shih: “E vërteta mbi Kosovën dhe shqiptarët në Jugosllavi”, Tiranë, 1990.

12 Po aty, 9.

KAPITULLI I

HAPAT E PARË DREJT SISTEMIT PLURALIST
1990-1994

Maqedonia në fillim të proceseve demokratike

Maqedonia në fillim të proceseve demokratike

Në fillim të viteve të nëntëdhjeta të shekullit XX në Evropën Lindore dhe Juglindore u zhvilluan reforma të mëdha shoqëroro-politike që paralajmëruan krizën më të thellë pas Luftës së Dytë Botërore. Reformat shoqëroro-politike e rrënuan sistemin komunist në Evropën Lindore, gjë që shkaktoi shthurrjen e aleancës politike dhe ushtarake të shteteve socialiste, të Paktit të Varshavës. Njëkohësisht, ndodhi edhe shthurja e Bashkimit të Republikave Socialiste Sovjetike dhe ndarja e shteteve të Evropës Lindore nga sistemi i përbashkët lindor. Këta zhvillime shoqëroro-politike në Evropën Lindore u reflektuan edhe në Evropën Juglindore. Në Shqipëri, Bullgari dhe Rumani reformat shoqërore shkaktuan kriza të rënda, ndërsa në Jugosllavi krahas reformave të sistemit politik u shthur edhe shteti, me ç’rast njësitë e saj federale shfaqën tendenca separate, duke u shpallur si shtete të pavarura.

Në Jugosllavinë socialiste, në prag të shpërthimit të lëvizjes reformiste u ndeshën dy tendenca me synime të kundërta. Tendenca e parë synonte unitarizmin dhe përpiqej të eliminojë konceptin federal të shtetit jugosllav, tendencë e cila mbështetej nga qarqet nacionaliste serbe. Tendenca e dytë përpiqej të forcojë sistemin federal me atribute konfederale. Tendencën e dytë e mbështetnin qarqet politike kroate dhe sllovene. Kur këta tendenca të kundërta e kapluan edhe vetë Lidhjen Komuniste të Jugosllavisë, ajo u shpartallua. Shpartallimi i Lidhjes Komuniste mundësoi legalizimin e pluralizmit politik në Jugosllavi (sistemin me shumë parti, Z.R.), me ç’rast në të gjitha njësitë federale u formuan partitë e para politike. Rrjedhojë e këtij procesi politik ishin zgjedhjet plurale dhe konstituimi i organeve të reja legjislative të Republikave dhe Krahinave Autonome. Këta organe më të larta të njësive administrative, të Federatës jugosllave, të konstituuara pas zgjedhjeve të lira demokratike, shpallën pavarësinë nga shteti i përbashkët jugosllav. Ky proces, shkaktoi konfliktin e ashpër dhe shthurjen e Jugosllavisë socialiste.

Agjencitë e jashtme informative dhe ata që i njihnin mirë rrethanat në Jugosllavi, paralajmëronin shthurjen e saj. Në një shkrim të “New York Times”1, thuhej: qysh në vitin 1990, shërbimet sekrete te SHBA, ”Central Intellegence Agency – CIA“, parashikonin se Jugosllavia Federative do të shpartallohet brenda 18 muajve dhe se lufta qytetare në këtë vend të Ballkanit është e pashmangshme.

Këta parashikime u vërtetuan edhe me deklaratën e kryetarit të atëhershëm të Qeverisë jugosllave, Ante Markoviq, i cili më 12 nëntor, 1990, deklaroi: “Aktet e organeve më të larta të Sllovenisë, (shpallja e pavarësisë), Sërbisë e pjesërisht edhe të Kroacisë, pakushtimisht shpiejnë drejt keqësimit të marrëdhënieve politike në Jugosllavi dhe drejtpërdrejt rrezikojnë mbijetesën e vendit” 2.

Në fakt, fundi i Jugosllavisë socialiste filloi që më 23 mars 1989. Në këtë datë ndodhën ndërrimet kushtetuese në Kushtetutën e Serbisë. Qarqet udhëheqëse të saj arbitrarisht e suspenduan Kushtetutën federale dhe njëkohësisht i dërguan tanket në Kosovë për të shuar rezistencën shqiptare kundër ndërrimeve kushtetuese. Kosova u bë jo vetëm “simbol i jostabilitetit”, por pak nga pak u ngrit në çështje parësore për mospajtime dhe qërim hesapesh midis Republikave jugosllave, që rezultoi me konfrontim të hapur. Në fakt, Serbia e shuajti Autonominë e Kosovës dhe Vojvodinës, por nga ana tjetër formalisht i ruajti dy votat e tyre për t’i shfrytëzuar në udhëheqësinë më të lartë të shtetit federativ. Përmes këtij koncepti të vendosjes, qarqet udhëheqëse serbe përpiqeshin të imponojnë politikën e vet kundrejt njësive tjera federale, sidomos kundrejt Sllovenisë dhe Kroacisë, të cilat konsideroheshin pengesë për realizimin e aspiratave hegjemoniste serbe. Pra, nga viti 1989, Jugosllavia nuk mund të ishte siç kishte qenë më parë. Ky ishte fillimi i fundit të Jugosllavisë së Dytë - socialiste. Zhvillimi i këtillë i ngjarjeve politike e prishi marrëveshjen e popujve të Jugosllavisë, që ishte vendosur në Kuvendin e Jajces, në vitin 1943, dhe të sanksionuar me Kushtetutën e vitit 1974.

Maqedonia që ishte njëra prej njësive federale, e njohur brenda kufijve të Jugosllavisë socialiste, zhvillonte një politikë joparimore, nga njëra anë asaj i konvenonte federalizmi real apo konfederalizmi, sikurse përpiqeshin republikat tjera, ndërsa nga ana tjetër, për shkak të çështjes shqiptare (Kosovës dhe shqiptarëve të Maqedonisë), Maqedonia luante lojën e politikës së qarqeve nacionaliste serbe. Me fillimin e konfliktit të armatosur në republikat tjera, Maqedonia mbeti e vetmja zonë në Jugosllavinë socialiste jashtë konfliktit dhe që i shpëtoi histerisë nacionaliste serbe3, por kjo nuk do të thotë se ajo mund të mbetej e këtillë edhe më tej në qoftë se konflikti përhapej edhe në Kosovë.

Në fillim të proceseve pluraliste Maqedonia u cilësua si “oazë e paqes” në Ballkan4, sepse kjo Republikë ishte e vetmja që u shpall si shtet i pavarur dhe u shkëput nga Jugosllavia socialiste pa konflikt të armatosur.

Qarqet udhëheqëse komuniste në Maqedoni në sy të shqiptarëve ishin diskredituar tejmase, sidomos gjatë viteve të fundit të ekzistimit të Jugosllavisë socialiste kur shtypja dhe diskriminimi ndaj shqiptarëve kishte arritur fazë kritike, nën maskën e luftës kundër “nacionalizmit, separatizmit dhe irredentizmit shqiptar”. Politika e atyre qarqeve nacionaliste dhe albanofobe përmes diferencimeve ideo-politike e thelloi mosbesimin ndëretnik, duke lënë pasoja afatgjate ndërmjet shqiptarëve dhe maqedonasve. Pra, establishmenti komunist maqedonas, me një papërgjegjësi historike kishte ndërtuar shtetin, Republikën Socialiste të Maqedonisë, e cila për shqiptarin e zakonshëm simbolizonte krijesën shtypëse.

Në këto rrethana shoqërore-politike që mbretëronin në Jugosllavinë socialiste dhe në veçanti në Maqedoni, lindi pluralizmi politik, u formuan partitë politike dhe u mbajtën zgjedhjet e para parlamentare në Maqedoni.

---

1 “New York Times”, Dejvid Bajnder, “Prognoza e zymtë e CIA për Jugosllavinë” (përcjellë nga revista Koha, Prishtinë, 5 dhjetor, 1990).

2 Koha, po aty.

3 Jasminka Udoviçki dhe James Ridgeway, Makthi etnik i Jugosllavisë, Tiranë 1998, 236.

4 Shprehja “Oaza e paqes”, (është fjala për IRJM) ishte propagandë e maskuar. Kjo shprehje u shpik nga kryetari i saj, Kiro Gligorov, i cili e shfrytëzonte si propagandë për të sqaruar se vetëm në vendin e tij mundi të rruhej paqja, duke zhvilluar një politikë konstruktive të tij dhe vartësve të tij. Në fakt, paqen në IRJM e ruajtën shqiptarët dhe faktori politik, i cili në kohën e vendosjes së fatit të popullit shqiptar, pas shpërbërjes së Jugosllavisë, ishte shumë i kujdesshëm në vendimet e marra..

Themelimi i partive politike në Maqedoni

Themelimi i partive politike në Maqedoni

Zhvillimi i ngjarjeve në mbarë Evropën Lindore dhe në Jugosllavinë socialiste ndikoi që edhe në Maqedoni të lind pluralizmi politik, me ç’rast u rrëzua sistemi i mëparshëm monist. Sistemi i ri pluralist ngjalli shpresë edhe tek shqiptarët e Maqedonisë, kinse do të bazohet mbi baza të demokracisë parlamentare, duke u siguruar të gjithë popujve barazi të plotë dhe të drejta kombëtare.

Në Maqedoni për një periudhë mjaft të shkurtër u formuan shumë parti politike që përfaqësonin shtresa të ndryshme shoqërore dhe etnitete të ndryshme, të cilat me programet e tyre përpiqeshin të imponohen në popull. Një numër i madh i tyre nuk arritën të legjitimohen gjatë zgjedhjeve, por tentuan të mbeten në skenën politike. Nga blloku maqedonas, partitë më të rëndësishme ishin:

MAAK – Lëvizja për Aksion Gjithëmaqedonas, në krye me Gane Todorovskin, si parti e parë e formuar, e cila angazhohej për mbrojtjen e interesave të maqedonasve, brenda dhe jashtë Maqedonisë. Ajo angazhohej, kryesisht për shtet të pavarur të Maqedonisë.

Ish-Lidhja Komuniste e Maqedonisë u reformua me emër të ri, Partia për Transformim Demokratik (LKM-PTD) në krye me Petar Goshevin5. Kjo parti ofronte kryesisht ish anëtarët e Lidhjes Komuniste të Maqedonisë. Në Kongresin e saj të parë, pas transformimit, më 1991 e ndërroi emrin në Lidhja Socialdemokrate e Maqedonisë – LSDM.

Ish-Lidhja Socialiste e Maqedonisë, filialë e dikurshme e LKM u formua si parti më vete me emrin Partia Socialiste e Maqedonisë, në krye me Kiro Popovskin.

VMRO-DPMNE (Partia Demokratike për Bashkim Kombëtar Maqedonas) u formua si parti që synonte bashkimin e gjithë maqedonasve në një shtet. Në krye të saj ishte Lupço Georgievski6. Kjo parti, konsiderohej parti e djathtë politike me orientim nacionalist.

Lidhja e Forcave Reformiste, të cilën e inicoi kryeministri i fundit jugosllav, Ante Markoviq, pretendonte të bëhet një parti gjithëjugosllave. Kryetar i saj, në Maqedoni, u zgjodh Stojan Andovi7. Më 1991, kjo parti u bashkua me Partinë e Re Demokratike dhe kështu u formua Lidhja Reformiste e Maqedonisë-Partia Liberale.

Nga blloku shqiptar, në Republikën e Maqedonisë, u formuan dy parti politike: Partia për Prosperitet Demokratik (PPD), e pak më vonë edhe Partia Demokratike Popullore (PDP).

Partia për Prosperitet Demokratik u formua më 16 prill, 1990, në Xhepçisht të Tetovës, kryetar i së cilës u zgjodh z. Nevzat Halili8. Kjo parti u legalizua kur doli Ligji për partitë politike, me ç’rast Partia për Prosperitet Demokratik u regjistrua si parti e parë shqiptare më 25 maj, 1990. Kjo parti ngjalli entuziazëm në mesin e popullatës dhe inteligjencies shqiptare në përgjithësi. Edhepse sipas programit të saj, ajo nuk ishte parti kombëtare, sepse në përcaktimin programor të kësaj partie, thuhet: “Partia për Prosperitet Demokratik është parti qytetare. Ajo është parti e qytetarëve të përkatësisë kombëtare shqiptare, muslimane, turke, maqedonase, vllehe, rome …”10. Megjithatë, ky subjekt politik arriti që rreth vetes të ofrojë shtresa të ndryshme shoqërore të shoqërisë shqiptare. Në Partinë për Prosperitet Demokratik (PPD) hynë ish anëtarët e Lidhjes Komuniste, ish të burgosurit politik shqiptar dhe shumë anëtarë me bindje të ndryshme politike.

Partia tjetër shqiptare, Partia Demokratike Popullore (PDP) u formua më 23 qershor, 1990. Me formimin e saj filloi pluralizmi politik edhe ndër shqiptarët e Maqedonisë. Kryetar i parë i saj u zgjodh mjeku nga Tetova, Jusuf Rexhepi11.

Partitë politike shqiptare në Maqedoni lindën në rrethana të shpërbërjes së Jugosllavisë socialiste. Në këto rrethana ishte krijuar momenti kur duhej të ndërmerrej diçka për zgjidhjen e çështjes shqiptare në shtetin që shpërbëhej. Shumë veprimtarë politik të çështjes shqiptare dolën nga ilegaliteti (disa prej tyre u liruan nga burgjet jugosllave, Z. R.) për t’u angazhuar në veprimtaritë legale politike. Qëllimi kryesor i angazhimit politik të tyre ishte që të imponojnë zgjidhjen e çështjes shqiptare përmes formave demokratike të luftës politike në rrethana të pluralizmit politik.

Por, duhet theksuar se partitë politike shqiptare në Maqedoni nuk dallonin shumë në përcaktimet fundamentale programore. Të dy partitë e para shqiptare, Partia për Prosperitet Demokratik dhe Partia Demokratike Popullore, e pranonin integritetin territorial të Maqedonisë. Pra, kjo do të thotë se zgjidhjen e çështjes shqiptare të shqiptarëve të Maqedonisë e shihnin brenda shtetit të pavarur të Maqedonisë.

---

5 Petar Goshevi, politikan maqedonas, njëri nga reformatorët e Lidhjes së Komunistëve të Maqedonisë. Në prag të fillimit të proceseve të reja pluraliste ai udhëhoqi Lidhjen e Komuniste të Maqedonisë së reformuar. Mbështetej, kryesisht, nga qarqet e ish Lidhjes së Komunistëve. Më vonë dha dorëheqje për të formuar parti të re politike, ndërsa, partia e tij do të riemërohet nga Lidhja Komuniste e Maqedonisë-Partia për Transformim Demokratik, në Lidhja Socialdemokrate e Maqedonisë.

6 Lupço Georgievski, politikan maqedonas. Në skenën politike doli në vitin 1990, si kryetar i partisë së djathtë politike maqedonase, VMRO-DPMNE. Pikëpamjet e tij nacionaliste, nuk përputheshin me politikën e qarqeve serbe dhe ekspoziturën e tyre në Maqedoni.

7 Stojan Andovi, politikan maqedonas, ishte kryetar i Lidhjes së Forcave Reformiste, parti që u formua nga Kryetari i qeverisë së fundit jugosllave, Ante Markoviqi. Andovi ishte ekspozitura e tij në Maqedoni.

8 Nevzat Halili, kryetar i Partisë për Prosperitet Demokratik (PPD), u lind në vitin 1946, në fshatin Poroj të Tetovës. Shkollën fillore e kreu në vendlindje, Normalen në Tetovë, kurse Fakultetin Filologjik, drejtimi: Gjuhë dhe letërsi angleze, në Shkup, në vitin 1970. Prej atëherë e deri me ardhjen e tij në postin e kryetarit të PPD, si profesionist, ka punuar në Shkollën e mesme të mjekësisë, si profesor i Gjuhës angleze. >>Flaka e vëllazërimit<<, “Nevzat Halili u zgjodh kryetar”, 1992.

10 Programi i Partisë për Prosperitet Demokratik, i sjellur në Kongresin e Parë, Arkivi i PPD, Tetovë.

11 Dr. Jusuf Rexhepi ishte veprimtar i vjetër politik në qytetin e Tetovës, i njohur që nga Lufta e Dytë Botërore

Zgjedhjet e para parlamentare dhe shqiptarët (1990)

Zgjedhjet e para parlamentare dhe shqiptarët (1990)

Zgjedhjet e para parlamentare dhe shqiptarët

(1990)

Me rënien e sistemit komunist dhe legalizimin e pluralizmit politik, në Maqedoni, u organizuan zgjedhjet në të cilat morën pjesë shumë parti politike që posa ishin formuar. Në këto zgjedhje u legjitimuan forcat politike që qeverisën vendin në mandatin e parë parlamentar. Sikurse në Maqedoni edhe në republikat tjera u zhvilluan zgjedhjet e para plurale. Diheshin vetëm tendencat e strukturave të reja politike për shkëputje nga Jugosllavia, por akoma nuk diheshin pasojat konkrete në kushtet e kundërshtimit në mes synimeve të republikave të Federatës jugosllave.

Zgjedhjet e para parlamentare, në Maqedoni, u mbajtën sipas modelit të shumicës, që parashihte dy rrethe zgjedhore12. Tërë territori i Maqedonisë u nda në 120 njësi zgjedhore, ku në çdonjërën prej tyre duhej të zgjidhej nga një deputet.

Zgjedhjet në Maqedoni ishin në qendër të vemendjes së diplomatëve dhe të komentatorëve të huaj. Ata theksonin se, në rast se në zgjedhje fitojnë forcat nacionaliste, atëherë Maqedonia, Jugosllavia dhe Ballkani jugor do të ballafaqohen me nacionalizma të rrezikshëm13. Sipas gazetës >>Liberasion<<, në Maqedoni, nacionalizmi i shtuar maqedonas, mund t’i shkaktojë vështirësi serioze Jugosllavisë edhe atë, jo vetëm në raport të fqinjëve të saj, por në përgjithësi me Evropën14. Me interes të madh pritej se si do të kalojë në zgjedhjet parlamentare Lidhja e Forcave Reformiste e kryeministrit jugosllav, Ante Markoviq15. Për kryeministrin, zgjedhjet në Maqedoni ishin një test kyç, të cilat mund të ndikonin mbi zgjedhjet në Bosnjë dhe Hercegovinë, në Mal të Zi dhe Serbi. Nga rezultati i zgjedhjeve në Maqedoni, do të varej edhe vazhdimi i debatit, që kishte filluar, për rregullimin e ardhshëm të Jugosllavisë. Por, periudha e ardhshme tregoi, se pas zgjedhjeve në Bosnjë e Hercegovinë, Mal të Zi dhe në Sërbi, në të vërtetë u përtërinë mosmarrëveshjet midis strukturave politike të njësive federale të Jugosllavisë socialiste.

Shqiptarët në Maqedoni, edhe përkundër vërejtjeve të shumta për Ligjin për zgjedhje16, morën pjesë në zgjedhjet e para parlamentare, të përfaqësuar me dy parti politike, Partinë për Prosperitet Demokratik dhe Partinë Demokratike Popullore, të cilat bashkëvepronin përmes një koalicioni.

Atmosfera elektorale ishte impozante. Gati gjithkund, populli shqiptar me dinjitet iu përgjigj thirrjes për votim. Kjo ishte e kuptueshme kur dihej se periudha paraprake e sistemit monist ishte treguar shumë e ashpër kundër shqiptarëve. Me këtë rast nga diaspora erdhi një numër i madh bashkatdhetarësh shqiptarë, që punonin në botën e jashtme, për të votuar përfaqësuesit e popullit shqiptar në Maqedoni. Mediat elektronike botërore, duke raportuar për jehonën e jashtëzakonshme të votuesve të kombësisë shqiptare, të cilët në numër të madh erdhën nga diaspora që të votojnë për partitë shqiptare, theksonin se shqiptarët paraqesin faktor gjithnjë e më të madh në këto hapësira17. Zgjedhjet e para shumëpartiake për herë të parë nxorën në shesh forcën e madhe politike të shqiptarëve të Maqedonisë, që përmes procesit demokratik të mund të impononin zgjidhjen e drejtë të çështjes kombëtare. Rezultatet e zgjedhjeve qysh nga rrethi i parë, nxitën qarqet nacionaliste maqedonase, në hapësirat me shumicë shqiptare, kundër proceseve demokratike. Ata qarqe shprehën pakënaqësinë nga procesi zgjedhor përmes demonstratave të pakuptimta në rrugët e Gostivarit, Tetovës dhe gjetiu18. Demonstratat ishin tërësisht me karakter antishqiptar dhe antidemokratik. Ata në esencë demaskuan ish sistemin komunist, i cili decenie me radhë kishte kultivuar frymën antishqiptare në Maqedoni. Parullat që u dëgjuan në këto demonstrata ishin: “Vdekje për shqiptarët”, “Vdekje për PPD”, “Shqiptarët të shkojnë e të votojnë në Shqipëri”, “Duam zgjedhje të reja”, “Mjaft kemi pritur”, “Kjo s’është Kosovë”, “Çohuni maqedonas”, “Ku jeni shqiptarë”, “Maqedonia e pastër”, “Maqedonia është vetëm e maqedonasve”, “Maqedoninë dhe sovranitetin e saj nuk e ndajmë me askend”, “Ruaje qenin të të hajë”… !!! Demonstruesit kërkonin edhe: anulimin e zgjedhjeve, shkarkimin e Komisionit republikan për zgjedhje, shkarkimn e Qeverisë republikane, daljen e të gjitha partive maqedonase me kandidatë të përbashkët …19. Pasojat e këtyre demonstratave me karakter antishqiptar ishin shumë të mëdha për marrëdhëniet ndëretnike në Maqedoni.

Zgjedhjet e para parlamentare në sistemin pluralist, në Maqedoni filluan më 11 nëntor, dhe përfunduan më 23 dhjetor, 199020. Në 120 njësi zgjedhore me 1.339.021 votues u votua për 1.115 kandidatë të propozuar nga 18 parti politike dhe 44 kandidatë të pavarur, gjithsejt 1158 kandidatë.

Në rrethin e parë u zgjodhën 24 deputetë21.

m@4@5l@4@11@9@11@9@5xe" o:preferrelative="t" o:spt="75" coordsize="21600,21600">Deklarata e pavarësisë së Maqedonisë

Deklarata për pavarësinë e Maqedonisë ishte akti i parë politik, me rëndësi historike për Maqedoninë si shtet, pas zgjedhjeve të para plurale. Deklarata u soll në Kuvendin e Maqedonisë, më 25 janar, 199125. Ky akt i rëndësishëm ishte hapi i parë politik drejt mëvetësisë së Maqedonisë. Mbi baza të saj u ndërtuan të gjitha aktet e mëvonshme të shtetit të ri, të pavarur në Ballkan. Mirëpo, Deklarata nuk e shprehte realitetin multietnik të Maqedonisë, por përmbante karakteristika të theksuara nacionale maqedonase. Establishmenti politik maqedonas filloi të shpalosi platformën për shtetin e posaformuar etnik maqedonas. Kjo platformë nacionale maqedonase ishte në kundërshtim me aspiratat e popullit shqiptar në Maqedoni, gjë që do të shkaktojë kriza të kohëpaskohshme ndëretnike.

Deklarata e pavarësisë së Maqedonisë shënon pikënisje të synimeve të një populli që pretendon të themelojë shtet sovran. Si e këtillë edhe Deklarata për shtet të pavarur të Maqedonisë ishte pikënisje për themelimin e një shteti të ri, të pavarur në hapësirat e Gadishullit Ballkanik. Përcaktimet bazë të Deklaratës për pavarësi26, e shtrembërojnë realitetin historik dhe etnik mbi të cilat duhej të themelohet shteti i ri në Ballkan. Sipas këtyre përcaktimeve, projekti për shtetin e pavarur të Maqedonisë mbështetet mbi “integritetin territorial të shtetit maqedonas” dhe mbi “të drejtën e popullit maqedonas për vetëpërcaktim” (Neni 1 i Deklaratës). Ky formulim në mënyrë shumë të qartë përcakton karakterin e shtetit të ri si shtet nacional maqedonas, duke përjashtuar mundësinë e themelimit të një shteti multietnik, ku do të përfshiheshin shqiptarët dhe popujt tjerë që jetonin në Maqedoni.

Me rastin e aprovimit të Deklaratës për pavarësi reagimi i faktorit politik shqiptar ishte shumë i çuditshëm. Faktori politik shqiptar nën ndikimin e rrethanave që mbretëronin në Jugosllavinë socialiste, ishte në mëdyshje të plotë. Duke pasur besim të plotë te faktori i vet politik, shqiptarët nuk e manifestuan pakënaqësinë e tyre. Pra, populli shqiptar në Maqedoni ishte në pritje. Faktori më i rëndësishëm politik shqiptar, Partia për Prosperitet Demokratik konstatoi se Deklarata për pavarësi të Maqedonisë nuk kishte ndonjë rëndësi të madhe dhe se gjithëçka do të marrë të mbarën. Në fakt, faktori shqiptar duke qenë në mëdyshje, me apo pa vetëdije e mashtronte veten dhe popullin shqiptar në Maqedoni. Në Koferencën e Dytë të Partisë për Prosperitet Demokratik, të mbajtur në Teatrin e Kombësive në Shkup, më 19 maj, 1991, në raportin e kryesisë së kësaj partie, lidhur me Deklaratën për sovranitet dhe pavarësi të Republikës së Maqedonisë, thuhet: “ajo duhet të trajtohet si akt politik e kurrësesi si akt juridik dhe kushtetues. Sipas raportit, Deklarata përmban thënie parimore dhe nuk është vendim. Kjo, popullit maqedonas nuk i jep të drejtë të vendosë për popujt tjerë të Maqedonisë, veçanërisht për shqiptarët”27.

Ky konstatim i një partie serioze politike ishte një mashtrim i madh. Shumë shpejt ky konstatim u demaskua, me rastin e miratimit të akteve tjera juridiko-kushtetuese, të cilat bazë patën Deklaratën e pavarësisë së Maqedonisë.

---

25 >>Flaka e vëllazërimit<<, “Deklaratë për sovranitetin e Republikës së Maqedonisë”, Shkup, 27 janar, 1991, 2.

26 Në Deklaratën e pavarësisë së Maqedonisë thuhet:

Neni 1. Me këtë deklaratë shprehet sovraniteti i Republikës Socialiste të Maqedonisë në pajtim me përcaktimet kushtetuese për pavarësinë dhe integritetin territorial të shtetit maqedonas, si dhe të drejtën e popullit maqedonas për vetëpërcaktim, duke e inkuadruar edhe të drejtën për shkëputje.

Neni 2. Sistemi politik, ekonomik dhe juridik i RSM, themelohen mbi Kushtetutën e RSM dhe ligjet republikane, e në pajtim dhe me përcaktimet e shprehura në këtë deklaratë. Kushtetuta e RSFJ, ligjet federative, dispozitat e aktet tjera të përgjithshme federative do të zbatohen në territorin e RSM, në rast se nuk janë në kundërshtim me Kushtetutën e RSM, ligjet dhe vendimet republikane të Kuvendit me të cilat realizohet sovraniteti i RSM.

Neni 3. Duke shprehur sovranitetin e RSM-së, Kuvendi i RSM do të sjellë Kushtetutë të re, me të cilën përveç tjerash do të përcaktohet rregullimi shoqëror dhe simbolet e ardhshme të shtetësisë së Maqedonisë.

Neni 4. Republika Socialiste e Maqedonisë si shtet sovran vendos në mënyrë të pavarur për marrëdhëniet e ardhshme me shtetet e popujve tjerë të Jugosllavisë, në pajtim me interesat e saj, përmes rrugës së qetë dhe demokratike.

Neni 5. Kjo deklaratë, Kushtetuta e RSM, ligjet republikane dhe dispozitat e aktet tjera të përgjithshme, paraqesin bazë për vendosjen dhe veprimin, si të organeve dhe organizatave republikane, po ashtu edhe të organeve dhe organizatave federative në territorin e RSM.

Neni 6. Kuvendi i RSM dhe organet kompetente të Republikës, për sjelljen e Kushtetutës së re, munden edhe në mënyrë të pavarur të ndërmarrin masa për mbrojtjen dhe përparimin e pozitës dhe të drejtave të pjesëve të popullit maqedonas të cilët si pakica jetojnë në vendet fqinje, për maqedonasit në vendet tjera, për mërgimtarët nga Maqedonia dhe për qytetarët me punë të përkohshme në botë.

Neni 7. Në rast se me marrëveshje dhe në mënyrë demokratike nuk zgjidhen marrëdhëniet e ndërsjella të republikave sovrane në RSFJ, ose kjo bëhet në mënyrë në të cilën sovraniteti i Republikës rrezikohet, Kuvendi i RSM do të sjellë ligj kushtetues me të cilin do t’i caktojë çështjet tjera me rëndësi kushtetuese-juridike me të cilat RSM si shtet i pavarur do ta marrë përsipër realizimin e të drejtave sovrane që i ka realizuar nëpërmjet organeve të RSFJ dhe do ta caktojë mënyrën e marrëveshjes me republikat tjera për trashëgiminë juridike të RSFJ dhe për marrëdhëniet e ndërsjella, sipas parimeve të së drejtës publike ndërkombëtare.

27 >>Koha<<, “Konferenca e Dytë e Partisë për Prosperitet Demokratik”, Prishtinë, 22 maj, 1991, 23.

Zgjedhja e kryetarit të Maqedonisë

Zgjedhja e kryetarit të Maqedonisë

Posa u aprovua Deklarata për pavarësi, në Kuvendin e Maqedonisë u shtrua zgjedhja e kryetarit të Republikës. Kryetar i parë i Maqedonisë së pavarur u zgjodh Kiro Gligorovi28. Metodologjia e zgjedhjes së kryetarit të Maqedonisë nuk ndryshoi aspak nga metodologjia tipike e ish-sistemit komunist. Sipas dëshmive të vetë Gligorovit, kandidimi i tij nuk ka rrjedhur sipas procedurës legale parlamentare (bisedimeve midis udhëheqësve të forcave relevante politike parlamentare, Z.R.), por sipas marrëveshjeve të prapaskenave të akademikëve dhe intelektualëve maqedonas që qysh më herët ishin të angazhuar në “Forumin maqedonas” për përgatitjen e programit nacional29. Pra, Kiro Gligorovi ishte parapërgatitur si kandidat më i përshtatshëm, idetë e të cilit përputheshin plotësisht me idetë e Forumit maqedonas. Në këtë kontekst, akademik Bllazhe Ristovski, në gazetën “Nova Makedonija”, të datës 24 janar, 1991, deklaroi: “Qysh para më shumë muajve, duke punuar në Forumin maqedonas për përgatitjen e Programit nacional maqedonas, unë u binda se Kiro Gligorovi është personi më i përshtatshëm për vendin e kryetarit, sepse ai i sublimon disa komponente relevante në rrethanat tona: shtetas me përvojë dhe politikan i shkathët, si dhe patriot i verifikuar, që në mënyrë më të përshtatshme përqëndron kontinuitetin midis ASNOM (KAÇKM) dhe shtetit të parë sovran maqedonas” 30.

Pra, Kiro Gligorovi erdhi në krye të Maqedonisë, jo nga zgjedhjet e drejtpërdrejta, por nga prapaskenat e qarqeve nacionaliste maqedonase, të cilët e zgjodhën atë përmes përfaqësuesve në Kuvendin e Maqedonisë, më 27 janar, 199131. Faktori politik shqiptar edhepse përfaqësonte interesat e tërë popullit shqiptar të Maqedonisë, ishte i përjashtuar nga ky proces i vendosjes. Mirëpo, edhe përkundër mospërfilljes faktori politik shqiptar e mbështeti zgjedhjen e Gligorovit për kryetar të Maqedonisë.

Platforma e Gligorovit e parashihte Maqedoninë si “shtet nacional të maqedonasve me pakicat tjera”32. Pra, cilat ishin “pakicat tjera” ? Pa dyshim, ai si pakicë nacionale e llogariste edhe popullin shqiptar të Maqedonisë, i cili në të gjitha aspektet nuk ishte pakicë. Gligorovi, duke shfrytëzuar aftësitë e tij si një politikan i shkathët përpiqej të formojë shtetin e pavarur të Maqedonisë, si shtet kombëtar maqedonas. Përveç kësaj, ai me rastin e zgjedhjes për kryetar të shtetit paralajmëron pretendimet territoriale të Maqedonisë, duke shfrytëzuar praninë e sllavëve etnik në vendet fqinje33.

Shtrohet pyetja se çfarë politike udhëhoqi kryetari Gligorov gjatë mandatit të vet ?

Shikuar nga këndvështrimi i interesit të popullit shqiptar politika e Gligorovit mund të analizohet në dy rrafshe:

1. Në rrafshin e brendshëm – qëndrimi i tij kundrejt

popullit shqiptar të Maqedonisë dhe

2. Në rrafshin e jashtëm – politika e tij ndaj Kosovës dhe Shqipërisë.

Në politikën e brendshme të Maqedonisë, Gligorovi me kalimin e kohës e qartësoi platformën e tij nacionaliste dhe njëkohësisht antishqiptare dhe antidemokratike. Gjatë kohës përderisa Gligorovi ishte kryetar, në Maqedoni ndodhën shumë kriza, të cilat në esencë kishin karakter antishqiptar. Kronologjikisht, gjatë kësaj periudhe ndodhën:

- ngjarjet e Ladorishtës së Strugës;

- sulmet brutale të policisë maqedonase, në Bit Pazar të Shkupit;

- sulmet brutale policore kundër ngritjes së Universitetit në gjuhën shqipe, në Tetovë;

- afera e armëve;

- sulmet brutale të policisë në Gostivar dhe Tetovë, në korrik 1997;

- proceset e montuara politike kundër udhëheqësve shqiptarë të komunave të Tetovës dhe Gostivarit;

- projekti fashizoid për “transportimin” e kosovarëve nëpër “korridorin” e tij (Gligorovit) …

Të gjitha këto ngjarje kanë ndodhur pikërisht në kohën kur Kiro Gligorovi ishte kryetar i Maqedonisë. Viktima të këtyre ngjarjeve ishin gjithmonë shqiptarët. Për qëllimet e fundit të tyre do të flas në pjesët tjera të këtij punimi.

Në politikën e jashtme, Gligorovi afirmon tezën e “politikës së ekuidistancës”34. Në fakt, ai zgjedh tezën më të papërshtatshme për interesin kombëtar shqiptar, sepse politika e këtillë përpiqej të copëzojë substancën kombëtare dhe politikën globale shqiptare. Një politikë e tillë ishte në favor të qarqeve ekspansioniste serbe dhe filialave të tyre në Maqedoni, të cilët synonin “pastrimin” e shqiptarëve nga Kosova dhe trojet tjera etnike. Sipas logjikës politike të ekuidistancës, çfarë do që të ndodhte në Kosovë, shqiptarët e Maqedonisë duhej të bënin “sehir”. Me fjalë të tjera, edhe nëse në Kosovë shpërthente lufta e armatosur, shqiptarët e Maqedonisë nuk duhej të përziheshin në “çështjet e brendshme të Serbisë”. Kjo tendencë ishte në kundërshtim të drejtpërdrejtë me politikën globale shqiptare dhe në kundërshtim me parimet dhe të drejtën demokratike të popullit shqiptar për t’u mbrojtur nga makineria luftarake serbe.

Kryetari i Maqedonisë, Kiro Gligorovi nuk ishte në gjendje të kuptojë zgjimin dhe vetëdijen kombëtare të shqiptarëve të ish-Jugosllavisë dhe lidhjet e tyre shpirtërore dhe kombëtare. Ai nuk ishte në gjendje të kuptojë filozofinë e veprimit të faktorit politik shqiptar, se në rast të ndonjë konflikti ushtarak, populli shqiptar do të veprojë si komb.

Gligorovi, kurrësesi nuk mund të pajtohet me Kosovën si shtet të pavarur, apo të ndarë nga Serbia. Gligorovi Kosovën e konsideron si çështje të brendshme të Serbisë, ndërsa Shqipërinë përpiqet ta njohë sikurse fqinjët tjerë, pa mos hyrë në analiza të thella për ndikimin e madh që ushtronte shteti shqiptar ndaj shqiptarëve të Maqedonisë, që ishin faktor i rëndësishëm politik në Republikën e Maqedonisë35.

Çështja e Kosovës, sipas Gligorovit nuk ekziston fare, sepse ai Kosovën e llogarit vetëm si problem të Serbisë36. Por, shtrohet dilema, pse Gligorovi është shumë i preokupuar me Kosovën dhe pse i frikësohet Kosovës së pavarur37 ?

Kryetari i Maqedonisë vë në spikamë shpërnguljen e serbëve nga Kosova, duke e fajësuar për këtë Kushtetutën e vitit 197438. Ai i shtrembëron faktet historike, të cilat dëshmojnë të kundërtën, për shpërnguljen e shqiptarëve nga vatrat Kosova dhe viset tjera shqiptare në ish-Jugosllavi. Pra, faktet historike flasin të kundërtën e asaj që thotë Gligorovi. Ato flasin për kolonizimin e Kosovës dhe të viseve tjera shqiptare me serbë dhe malazezë dhe për shpërnguljen e shqiptarëve. Me këtë rast, do të përmend vetëm disa fakte të njohura botërisht: në vitet 1918-1941 qarqet shtetërore serbe në Kosovë dhe viset tjera shqiptare vendosën me dhunë 17.679 familje sllave, të cilët grabitën tokat e shqiptarëve39. Nga ana tjetër gjatë kësaj periudhe nga trojet shqiptare u dëbuan 276.489 shqiptarë, për t’u vendosur në Anadoll të Turqisë. Poashtu, në periudhën pas Luftës së Dytë Botërore, 1949-1967 pushteti komunist serb në Kosovë do të krijojë rrethana tjera për dëbimin dhe shpronësimin e shqiptarëve nga trojet e veta. Rreth vitit 1950 filloi një fushatë e egër për ta nxitur popullin shqiptar, që të deklarohet me përkatësi nacionale “turke”. Në të njëjtën kohë u bë Marrëveshja Xhentelmene Tito-Kyprili, në Split, më 1953, sipas të cilës në Anadoll u dëbuan 412 000 shqiptarë40, dhe sipas planeve të Aleksandër Rankoviqit në tokat shqiptare duhej të kolonizohen 64.000 banorë sllavë.

Pra, Gligorovi nuk din asgjë ose nuk do të dijë për:

- Programin nacional serb “Naçertania”, 1844;

- Programin serb “Depërtimi në detë”, 1881;

- “Konventën jugosllavo-turke për shpërnguljen e shqiptarëve në Anadoll”, 1938;

- “Marrëveshjen Xhentelmene Tito-Kyprili për deportimin e shqiptarëve në Anadoll”, 1953;

- “Programin jugosllav për Kosovën”, 198841.

Poashtu, Gligorovi nuk din asgjë për Elaboratet e Vasa Çubrilloviqit të datës 3 Nëntor, 1944 dhe 5 Janarit, 194542.

Mbi bazë të këtij qëndrimi ndaj Kosovës, qysh në vitin 1992, në prag të Samitit të Edinburgut, Gligorovi apeloi në Bashkësinë Evropiane, për njohjen e Maqedonisë dhe angazhimin e saj për mosnjohjen e çështjes së Kosovës. Me këtë rast, ai thotë: “Njohja jonë (e ka fjalën për njohjen e Maqedonisë, Z. R.) do të lehtësonte zgjidhjen e problemit të Kosovës dhe do të mënjanonte rrezikun që kriza të bartet edhe në Maqedoni. Ai kërkon nga Bashkësia ndërkombëtare forca paqësore që do të vendosen në kufirin me Serbinë dhe Shqipërinë. Ai thotë se nëse shkaktohen trazira në Kosovë, gjithësesi do të shkaktohet konflikt ballkanik“. Gligorovi me politikën e tij dinake përpiqej të frikësojë Bashkësinë Ndërkombëtare për konfliktin e mundshëm me përmasa të gjera ballkanike. Prandaj, ai kërkon që njohja e Maqedonisë të bëhet akt i kryer, sipas konceptit të tij, me qëllim që të bëjë izolimin total të Kosovës, duke e mbajtur anën e qarqeve nacionaliste serbe. Mirëpo, duhet theksuar se Bashkësia Ndërkombëtare nuk ra në grackat e politikës së Gligorovit. Zhvillimi i mëvonshëm i ngjarjeve, gjatë Luftës Çlirimtare të Kosovës, dëshmoi se teza e Gligorovit ishte “falso”, sepse konflikti nuk mori përmasa ballkanike, ashtu siç propagonte kryetari i Maqedonisë.

Gligorovi do të vazhdojë të mbajë anën e nacionalistëve serbe dhe do të angazhohet haptazi te diplomatët e huaj që Kosova të trajtohet si çështje e brendshme e Serbisë. Ai pranon se diplomatëve të huaj, amerikanë dhe evropianë u ka sugjeruar se: >>nuk mund të luajnë me tezën “Kosova e pavarur” – kjo mund të ketë implikime tragjike dhe të mëdha <<42. Ai do të përpiqet deri në momentin e fundit të mbetet aleat i fshehtë i qarqeve nacionaliste serbe. Gjatë periudhës së Luftës Çlirimtare të Kosovës, Gligorovi si kryetar i Maqedonisë u përpoq të pengojë vendosjen e logjistikës së NATO në Maqedoni. Por, kësaj radhe rrethanat shoqëroro-politike në Maqedoni ndryshuan në dëm të politikës së tij. Në këtë moment, Gligorovi nuk kishte as mbështetjen e brendshme të Qeverisë së Georgievskit dhe as mbështetjen e Bashkësisë Ndërkombëtare.

Në përfundim të luftës Çirimtare të Kosovës, Gligorovi për herë të fundit do të përpiqet t’u kundërvihet rrethanave të krijuara, duke iu kundërvënë takimeve në mes të përfaqësuesëve të Kosovës dhe të Maqedonisë, si dy vende fqinje, kryeministrit të Kosovës, Hashim Thaçit dhe kryeministrit të Maqedonisë, Lupço Georgievskit43.

Pikëpamjet e këtilla të kryetarit të Maqedonisë, z. Kiro Gligorov nxjerrin një përfundim logjik, se ai ishte një nacionalist i madh maqedonas, një komunist tipik jugosllav, me një politikë të qartë antikosovare dhe antishqiptare, e cila vetëvetiu zhytej në ujërat e politikës serbe dhe filialave të tyre në Ish Republikën Jugosllave të Maqedonisë.

---

28 Kiro Gligorov, politikan maqedonas. Lindi më 3 maj, 1917. Kreu Fakultetin juridik. I takon lëvizjes së studentëve, të para Luftës së Dytë Botërore. Në mënyrë aktive ka marrë pjesë në Luftën antifashiste, që nga viti 1941. Nga viti 1944 u bë anëtar i LKJ. Ka qenë anëtar i AVNOJ, sekretar i Këshillit iniciativ për thirrjen e ASNOM dhe anëtar i Presidiumit të Kuvendit të përkohshëm popullor të Jugosllavisë federative. Në periudhën e pas luftës ka ushtruar këto detyra dhe funksione: në periudhën 1974 -1978, ishte kryetar i Kuvendit të RSFJ, ndërsa nga viti 1948-1962, ishte profesor në Fakultetin ekonomik të Universitetit të Beogradit. Është zgjedhur (disa mandate) delegat në Kuvendin federativ dhe në Kuvendin e RS të Maqedonisë. Në Kongresin e VIII u zgjodh anëtar i KQ të LKJ, në Kongresin IX, për anëtar të Kryesisë së LKJ, në Kongresin X, anëtar i Kryesisë së KQ të LKJ, kurse në Kongresin XI të LKJ, anëtar i KQ. të LKJ, >>Flaka e Vëllazërimit<<, 30 janar, 1991, 1.

29 FORUMI MAQEDONAS për përgatitjen e programit nacional maqedonas e kishte zanafillën në prag të reformimit të komunistëve maqedonas. Në fakt, në prag të shpërbërjes së Lidhjes Komuniste të Jugosllavisë, në Lidhjen Komuniste të Maqedonisë filluan të bëhen reforma. Në krye të këtyre reformave ishte Petar Goshevi, i cili në vitin 1989 u zgjodh kryetar i Komitetit Qendror të Lidhjes Komuniste të Maqedonisë. Kiro Gligorovi në këtë kohë jetonte në Beograd, por për çdo javë kthente nga Beogradi në Shkup te zyra e Petar Goshevit, i cili në kuadër të Komitetit Qendror të Lidhjes Komuniste të Maqedonisë kishte formuar Komisionin për reforma, i ashtuquajtur “Komisioni i Goshevit”. Sipas Gligorovit, në këtë organ është diskutuar për demokratizimin e Maqedonisë, për privatizimin dhe angazhimin për ekonomi të tregut, për çështjet e pakicave nacionale në Maqedoni dhe jashtë saj etj.

Në ndërkohë, një grup intelektualësh maqedonas në Shkup formuan Forumin maqedonas. Në këtë grup bënin pjesë: akademikët Bllazhe Ristovski, Nikolla Klusevi, Cvetan Grozdanovi, Ksente Bogoevi, regjisori Lubisha Georgievski, profesori Kiril Temkovi (sekretar i Forumit) dhe Kiro Gligorovi. Sipas Gligorovit, në Forumin maqedonas është diskutuar rreth përpilimit për një program nacional me qëllim që të përcaktohen rrugët se si Maqedonia të dalë nga kriza dhe të formohet si shtet sovran. Kiro Gligorov, Makedonija e se shto imame, Kultura, Skopje, 157.

30 Kiro Gligorov: Makedonija e se shto imame, Kultura, Skopje 2002, 167.

31 >>Flaka e vëllazërimit<<, “Kiro Gligorov-kryetar i Republikës së Maqedonisë”, 30 janar, 1991.

32 Kiro Gligorov, Makedonija e se shto imame, Skopje, 2000, 169. Me rastin e zgjedhjes për kryetar të Republikës së Maqedonisë, në fjalën e tij para deputetëve të Kuvendit të RSM, Kiro Gligorov, në mes tjerash tha: “…përkrahjen e vlerësoj si legjitimitet të marrë që të angazhohem për Republikën tonë dhe për interesat e saj si përfaqësues i popullit maqedonas, të gjitha nacionaliteteve dhe të gjithë banorëve të Maqedonisë. Vetëm në një bazë të këtillë mund të ndërtojmë shtet sovran dhe modern juridik, të aftë të marr edhe vendime më vendimtare për ardhmërinë e popullit maqedonas, për nacionalitetet tjera që jetojnë në të, për të gjithë qytetarët e Maqedonisë”.

33 Kiro Gligorov: Makedonija e se shto imame, Kultura, Skopje 2002, 170, citoj: “… sipas meje, çështje kyçe paraqet sovraniteti i shtetit maqedonas, fati i pjesëve të popullit maqedonas në vendet fqinje…”

34 Po aty, 431. Citoj: “Politika e ekuidistancës parashikon fqinjësi të mirë me të gjithë fqinjët, por asnjëri prej tyre të mos ketë përparësi (privilegje) në këto marrëdhënie, me qëllim që asnjë nga fqinjët të mos ketë pozitë dominante që të mund të ndikojë në politikën e jashtme dhe të brendshme …”

35 Po aty, 431-432.

36 Po aty, 454.

37 Po aty, 454-455, 458. Në librin e tij, “Makedonija e se shto imame”, ai përpiqet të shpjegojë shkaqe të ndryshme, midis të cilave ai përmend, rritjen mekanike të numrit të shqiptarëve në Maqedoni, sidomos pas tërmetit të vitit 1963, kur shumë shqiptarë nga Kosova vinin të punojnë, siç thotë ai, si punëtorë ndërtimi dhe largimin nga Kosova të popullatës serbe dhe popullsisë jo shqiptare. Sipas tij, shqiptarët atje arritën 90 % nga popullsia e përgjithshme. Ai është paranoik dhe thotë, se kjo frymë mund të lidhet me popullsinë shqiptare në Maqedoni dhe të mbijetojë ideja për “Shqipërinë e Madhe”.

38 Sipas Kushtetutës së RSFJ, të vitit 1974, Kosova njihet si pjesë konstituive e Federatës jugosllave. Ustav na Socijalistiçka Federativna Republika Jugosllavija, Neni 2: “Republikën Socialiste Federative të Jugosllavisë e përbëjnë: RS e Bosnjës dhe Hercegovinës, RS e Maqedonisë, RS e Sllovenisë, RS e Serbisë, si dhe KSA e Vojvodinës dhe e Kosovës të cilat janë në përbërje të RS të Serbisë, RS e Kroacisë dhe RS e Malit të Zi; Botim i Gazetës zyrtare të RSM, Shkup 1974, 29.

39 Hakif Bajrami, Politika serbe për rikolonizimin e Kosovës, Prishtinë, 2002, 617.

40 Po aty, 621.

41 Po aty, 614.

42 Mbi baza të këtyre Elaborateve, Tito më 8 shkurt, 1945, në saje të kërkesës së M.Gjillasit dhe A. Rankoviqit vendosi diktaturën ushtarake në Kosovë. Me këtë akt filloi tragjedia e shqiptarëve të Kosovës, ku serbët mund të vrisnin shqiptarë dhe të mos i përgjigjen askujt për këto krime.

42 Kiro Gligorov, Makedonija e se shto imame, Skopje 2002, 462.

43 Kiro Gligorovi shkruan në librin e tij se: “Vizita e Hashim Thaçit, në cilësinë e kryeministrit të përkohshëm të Kosovës në Shkup dhe vizita e kryeministrit të Maqedonisë, Lupço Georgievski, në Prishtinë, si dhe synimi i hapjes së përfaqësisë maqedone në Kosovë, është negative. Ai thotë se këto qëndrime e llogarisin Kosovën si fqinj të pestë të Maqedonisë. Për të konstatuar, se në tërë politikën e Georgievskit ka një prapavijë të thellë, në të cilën ndikim të madh në qeveri ka faktori shqiptar, përmes partisë së Arbën Xhaferit, e cila haptzi insiston për Kosovën e pavarur”, 463.